Gil zwyczajny jest urokliwym ptakiem, który zimą chętnie gości w ogrodach, szczególnie tych z jarzębiną. Każda śnieżna pogoda jest nie lada gratką dla miłośników ptaków, czerwone brzuszki gilów są wtedy doskonale widoczne. Nie wszyscy jednak wiedzą, że gil mieszka w Polsce przez cały rok.
Cechy rozpoznawcze gila zwyczajnego
Łacińska nazwa gatunkowa gila (Pyrrhula pyrrhula) wywodzi się z greki i odnosi się do czerwonego umaszczenia tych ptaków. Greckie słowo “pyrrós” oznacza ogniście czerwoną barwę. W Polsce występuje podgatunek nominatywny gila.
Gil zwyczajny należy do rzędu wróblowe (Passeriformes), do rodziny łuszczakowate ( Fringillidae). Łuszczakowate obejmują około 220 gatunków ptaków o często bardzo barwnym upierzeniu i dziobach przystosowanych do łuskania twardych nasion.
Gil jest ptakiem o krępej sylwetce, nieco większym od wróbla domowego. Mimo że cechuje się wyraźnym dymorfizmem płciowym, samiec i samica są podobnej wielkości. Dziób gila, podobnie jak innych łuszczaków, jest krótki i masywny. Na głowie ma czarną czapeczkę, a jego czarne skrzydła o metalicznym połysku, zdobi biała, poprzeczna pręga. Kuper i dolna część brzucha ptaka ma również kolor biały, a ogon jest czarny. W upierzeniu osobników młodocianych brakuje czarnej czapeczki, ich głowy są szarobrązowe. Cecha, dzięki której gil jest rozpoznawany, to intensywnie, ogniście czerwona szyja i pierś, występująca u samca. U samiczki te rejony ciała są beżowe.
Długość ciała gila: 15 – 19 cm. Rozpiętość skrzydeł: 26 – 29 cm, skrzydła złożone: 8 – 10 cm. Długość ogona: 7 – 8 cm. Gile ważą od 25 do 30 g.
Głos gila zwyczajnego
Rodzina łuszczaków nie wyróżnia się umiejętnościami wokalnymi. Gil nie jest tu wyjątkiem Głos wabiący gila to melodyjne i subtelne gwizdy “phu, ryr”. Śpiew przypomina ciche zgrzyty przeplatane pogwizdywaniem, mało melodyjne “dju, dju”. Świergot tego łuszczaka najczęściej można usłyszeć w lesie, w jego rewirze. Gile bywają mylone z ziębą i śpiew jest tą cechą, po której niechybnie można zidentyfikować te ptaki.
Trele gila można usłyszeć już wczesna wiosną. Samice gila również śpiewają, co jest niespotykane w świecie ptaków. Głos samiczki jest mniej zróżnicowany niż melodia samca. Również młodociane osobniki, które dopiero uczą się utworów swojego gatunku, wiosną jeszcze śpiewają niezbyt wyszukane zwrotki. Pełnię możliwości wokalnych gili można poznać przebywając wiosną w ich rewirach lęgowych. W przeszłości gile hodowano jako ptaki ozdobne i uczono je wygwizdywać proste melodie.
Występowanie gila zwyczajnego
Gil zasiedla niemal całą Europę. Nie występuje na Islandii i w rejonie śródziemnomorskim. Sklasyfikowano 12 gatunków gila, tworzących populację w zachodniej części Palearktyki, przede wszystkim w umiarkowanej strefie klimatycznej. Jednak ptaki te występują również na Azorach, w Turcji i Iranie. Ubarwienie gatunków gila jest różnorodne, części z nich pozbawioną jest charakterystycznych czerwonych piórek.
W Polsce gile lokalnie bywają liczne i chętnie zakładają rodziny. Od początku XX wieku populacja stałe rośnie i poszerza swój zasięg od zachodu na północ i wschód. Gnieżdżą się w dużych kompleksach leśnych o drzewostanie mieszanym, głównie w górach, w Karpatach i Sudetach. Optymalnym miejscem ich bytowania są przepastne bory, ze znaczną domieszką świerka. Gila spotkać można także na Pomorzu i Mazurach. Na niżu zakłada lęgi w dolinach rzek i w pobliżu jezior.
Gile unikają suchych lasów sosnowych oraz otwartych przestrzeni i pól. Latem, w swoich rewirach lęgowych, gil jest ptakiem bardzo ostrożnym, płochliwym i cichym, bardzo trudnym w obserwacji. W miesiącach zimowych zachowanie to ulega zmianie i stadka gili można obserwować z niewielkiej odległości, gdy zbliżają się do ludzkich siedzib.
Zimą gile, wywodzące się z populacji północnych i wschodnich, udają się na zimowiska, m.in. do Polski. Populacje zamieszkujące cieplejsze tereny nie podejmują wędrówek, są grupami osiadłymi. Od jesieni do wiosny można ptaki te spotkać m.in. w ogrodach, parkach i sadach. Gil jest ptakiem częściowo wędrownym.
Pożywienie gila zwyczajnego
Jadłospis gila uzależniony jest od pory roku. Latem jego menu jest różnorodne, bogate w pąki, owoce, pajęczaki i owady. Ptak nie pogardzi także nasionami lnu, pokrzywy lub rzepiku. Podczas wychowywani piskląt, gile żywią się głównie owadami i dojrzałymi owocami, i tym także karmią swoje potomstwo. Gile gustują w czereśniach, nasionach brzozy, dębu, buka, jaworu i drzew iglastych. Zimą ptak żywi się przede wszystkim nasionami i owocami drzew oraz krzewów, szczególnie wdzięcznie wygląda żerując na owocach jarzębiny. Lubi także owoce głogu i dzikiej róży.
Żerujący gil umieszcza nasiono w specjalnej niecce na podniebieniu i rozłupuje je naciskając dolną szczęką. Łuski wypluwa, a smaczny środek połyka. Z owoców często wydłubuje tylko pestki.
Zwyczaje lęgowe gila zwyczajnego
Gile preferują rewiry lęgowe w iglastych młodnikach lub w borach mieszanych z dużą obecnością świerków i jodeł. Chętnie wiją gniazdo w jałowcu, tui lub innych krzewach iglastych. Występowanie iglastych drzew w biotopie gila jest niezmiernie istotne, ale może on również gniazdować w lasach mieszanych, a czasem nawet w liściastych. Obserwuje się również gile gniazdujące w parkach.
Gil umieszcza gniazdo na drzewie lub krzewie, około 2 m nad ziemią. Jest ono bardzo pomysłowo zamaskowane i trudno je odszukać. Jako budulec służą korzonki, drobne gałązki, mech i sierść ssaków. Podstawą gniazda wzmocniona jest drobnymi gałązkami drzew iglastych. Strukturą gniazdo gila przypomina odrobinę gniazdo grubodzioba, choć jest głębsze.
Gile, w rewirze lęgowym zachowują się wyjątkowo cicho i starają się pozostać niezauważone. Mimo ognisto czerwonego ubarwienia, samczyk gila potrafi przemieszczać się w gęstwinie drzew iglastych, tak aby nie przyciągnąć niepożądanej uwagi. Swoją obecność gil zdradza temu, kto rozpozna pogwizdywania samca.
Okres lęgowy u gila rozpoczyna się w kwietniu i trwa do lipca. Samiczka składa od 4 do 6, niebieskich jaj, przystrojonych w ciemne plamki. Średnie wymiary jaja: 22,2 mm x 15,1 mm. Wysiadywanie trwa około dwóch tygodni, podczas których samiczka jest karmiona przez swojego partnera. Po upływie kolejnych dwóch tygodni pisklęta opuszczają gniazdo i, podobnie jak wiele innych podlotów, są nadal, przez następne tygodnie, karmione przez rodziców. W przypadku gili, to samiec bierze na siebie większość obowiązków związanych z żywieniem dzieci. Zazwyczaj gile wyprowadzają dwa lęgi, w kwietniu – maju i czerwcu – lipcu, jednak w sprzyjających warunkach, przy dużej dostępności pokarmu, lęgów może być nawet cztery. Po okresie lęgowym gile zaprzestają pogwizdywania i przyjmują jeszcze bardziej skryty tryb życia. Dopiero jesienią wracają w pełnej, ognistej krasie.
Tryb życia
Długość życia gili może dochodzić do 15 lat. Niestety śmiertelność tych ptaków, warunkach naturalnych, wynosi prawie 50%. W niewoli osobniki dożywają 19 lat. Ciekawym faktem jest wyraźna dysproporcja płci w populacji gila. Na jedną samicę przypadają dwa samce. Skutkiem tego jest duża ilość samców, które nie przystępują do lęgów i spędzają dnie śpiewając z nadzieją, że jednak uda im się znaleźć partnerkę.
Inną nietypową cechą gili jest gynandromorfizm. Opisano kilkanaście przypadków dwupłciowości tych ptaków, polegającej na równoczesnym rozwoju gonad żeńskich i męskich u jednego osobnika. Taki ptak jest jednocześnie samcem i samicą. U gili zjawisko to manifestuje się odmienną barwą ciała, połowa osobnika jest czerwona, a połowa szara.
Gile bardzo źle znoszą samotności. Najlepiej czują się w licznych stadach i wyjątkowo rzadko spotyka się pojedyncze osobniki. Tworzą trwałe przyjaźnie, nie tylko z przeciwną płcią. Pary dwóch samców lub dwóch samiczek są jednak krótkotrwałe i już jesienią się rozpadają. W zimowych stadach nie obserwuje się widocznych relacji pomiędzy poszczególnymi ptakami, a wiosną formują się pary różnopłciowe. Gile łączą się w monogamiczne pary na co najmniej jeden sezon lęgowy.
Ochrona i zagrożenia
Gil zwyczajny nie jest zaliczany do gatunków zagrożonych wymarciem. Jego status w Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych to LC. W Polsce należy do gatunków chronionych.