Wywłaszczenie nieruchomości dopuszczalne jest na podstawie ustawy o gospodarce nieruchomościami. Pozwala ona na pozbawienie prawa własności nieruchomości jej właściciele w przypadku, gdy nieruchomość ma być wykorzystana na cele publiczne.
Wywłaszczenie nieruchomości regulowane jest przez ustawę o gospodarce nieruchomościami. Wywłaszczenia dokonuje się w drodze decyzji administracyjnej. Wywłaszczenie nieruchomości może nastąpić na rzecz jednostki samorządu terytorialnego albo na rzecz Skarbu Państwa.
Wywłaszczenie to pozbawienie albo ograniczenie prawa własności albo prawa użytkowania wieczystego lub innego prawa rzeczowego na nieruchomości. Skarb Państwa albo jednostka samorządu terytorialnego niejako przejmuje nieruchomość od jej właściciela w drodze jednostronnego oświadczenia woli, a więc decyzji administracyjnej.
Wywłaszczenie, jako akt wyjątkowo autorytarny, jest ściśle regulowane przez przepisy ustawowe. Co istotne, może ono dotyczyć, z pewnymi zastrzeżeniami, wyłącznie do nieruchomości położonych na obszarach przeznaczonych w planach miejscowych na cele publiczne albo do nieruchomości, dla których wydana została decyzja o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego. Tylko co do takich nieruchomości może mieć miejsce wywłaszczenie. Najbardziej popularnym w świadomości społeczeństwa przypadkiem wywłaszczenia jest wydawanie decyzji wywłaszczeniowych w celu budowy krajowych dróg i autostrad.
Jeżeli tylko pewna część nieruchomości podlega wywłaszczeniu, ale reszta nieruchomości jest dla właściciela w zasadzie bezużyteczna albo nie spełnia swojej funkcji, Skarb Państwa albo jednostka samorządu terytorialnego na jego żądanie zawiera z nim umowę przeniesienia własności tej pozostałej części nieruchomości.
Wszczęcie postępowania wywłaszczeniowego następuje na wniosek wójta, burmistrza albo Prezydenta Miasta, a w przypadku wywłaszczenia na rzecz Skarbu Państwa – z urzędu. Starosta składa w sądzie wniosek o ujawnienie w księdze wieczystej wszczęcia postępowania wywłaszczeniowego, a jeżeli nieruchomość nie ma założonej księgi wieczystej – o złożenie do istniejącego zbioru dokumentów zawiadomienia o wszczęciu tego postępowania. Jeżeli wywłaszczenie nie dojdzie do skutku, starosta jest obowiązany wystąpić niezwłocznie o wykreślenie z księgi wieczystej wpisu o wszczęciu postępowania wywłaszczeniowego albo złożyć odpowiednie zawiadomienie do zbioru dokumentów.
Wywłaszczenie dokonywane jest za wypłatą odszkodowania na rzecz osoby wywłaszczonej odpowiadającym wartości tych praw. Jeżeli na wywłaszczanej nieruchomości są ustanowione inne prawa rzeczowe, odszkodowanie zmniejsza się o kwotę równą wartości tych praw. Odszkodowanie przysługuje również za szkody powstałe wskutek niektórych zdarzeń związanych z wywłaszczeniem i powinno odpowiadać wartości poniesionych szkód.
Wywłaszczenie nieruchomości polega na pozbawieniu albo ograniczeniu prawa własności, prawa użytkowania wieczystego lub innego prawa rzeczowego na nieruchomości. Wywłaszczenia dokonuje się w drodze decyzji.
Wywłaszczenie nieruchomości może być dokonane tylko, jeśli cele publiczne nie mogą być zrealizowane w inny sposób niż przez pozbawienie albo ograniczenie praw do nieruchomości. Dodatkowo konieczne jest spełnienie warunku, że prawa te nie mogą być nabyte w drodze umowy.
Organem właściwym w sprawach wywłaszczenia jest starosta, wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej. Nieruchomość może być wywłaszczona tylko na rzecz Skarbu Państwa albo na rzecz jednostki samorządu terytorialnego. Wszczęcie postępowania wywłaszczeniowego następuje na wniosek. W przypadku wywłaszczenia na rzecz Skarbu Państwa następuje ono z urzędu. Wywłaszczenie na rzecz jednostki samorządu terytorialnego wszczynane jest na wniosek jej organu wykonawczego na przykład wójta albo Prezydenta miasta. Wszczęcie postępowania z urzędu może także nastąpić na skutek zawiadomienia złożonego przez podmiot, który zamierza realizować cel publiczny.
Nie może być wywłaszczona nieruchomość stanowiąca własność Skarbu Państwa, jednak nie dotyczy to wywłaszczenia prawa użytkowania wieczystego oraz ograniczonych praw rzeczowych obciążających nieruchomość.
Wywłaszczeniem może być objęta cała nieruchomość albo jej część. Jeżeli wywłaszczeniem jest objęta część nieruchomości, a pozostała część nie nadaje się do prawidłowego wykorzystywania na dotychczasowe cele, na żądanie właściciela lub użytkownika wieczystego nieruchomości nabywa się tę część w drodze umowy na rzecz Skarbu Państwa lub na rzecz jednostki samorządu terytorialnego. Oznacza to, że jeżeli na cele publiczne potrzebna jest jedynie część nieruchomości, ale pozostała jej część samodzielnie nie nadaje się do użytkowania, wówczas właściciel nieruchomości może wnieść żądanie o jej nabycie w drodze umowy.
Jeżeli nieruchomość nie ma założonej księgi wieczystej lub zbioru dokumentów, przy jej wywłaszczeniu przyjmuje się inne dokumenty stwierdzające prawa do nieruchomości oraz służące do jej oznaczenia dane z katastru nieruchomości. W tym przypadku przydatne mogą okazać się dane z Geoportalu albo z ewidencji gruntów.